حمله حیدری
حَمْلۀ حِیْدَری، عنوان چند منظومۀ حماسی که توسط برخی از پارسی‌سرایان در ایران، و شبه قارۀ هند، در فاصلۀ سده‌های 12-14 ق/ 18-20 م سروده شده است. این منظومه‌ها بیشتر در بحر متقارب (وزن شاهنامه) و دربارۀ زندگی پیامبر (ص) و امام علی (ع) است و تا پایان خلافت و شهادت امام علی (ع) ادامه می‌یابد.
سرودن شعر مذهبی در زبان فارسی از سدۀ 4 ق/ 10 م آغاز شد. کسایی مروزی (ز 341 ق/ 952 م)، شاعر شیعیِ این سده با سرودن قصیده‌ای در سوگ شهدای کربلا، نام خود را به عنوان آغازگر این نوع شعر در تاریخ ادبیات ایران ثبت‌کرد (ص 69-76؛ نیز نک : طالبیان، 1/ 19-20). در سده‌های بعد، با گسترش مذهب شیعی و تقویت آن، شعر مذهبی تغییر شکل داد و موضوعِ آن هم که در آغـاز بیشتـر به حـادثۀ کربلا نظر داشت (برای مثال، نک : سنایی، 270-271؛ سیف، 176-177؛ نیز نک : صفا، حماسه‌سرایی … ، 154- 158)، شامل زندگی پیامبر (ص) و امام علی (ع) نیز گردید. سروده‌هایی مانند خاوران‌نامه از ابن حسام خوسفی (د 875 ق/ 1470 م)، غزونامه از اسیری (ز 967 ق/ 1560 م) و شاهنامۀ حیرتی (د 970 ق/ 1563 م) (برای اطلاعات بیشتر، نک : همان، 377-390)، بر بستر چنین پیشینه‌ای پدید آمده‌اند. سرودن منظومه‌هایی با عنوان حملۀ حیدری از سدۀ 12 ق/ 18 م با سرودۀ باذل مشهدی (د 1123 ق/ 1711 م) آغاز گشت و در فاصلۀ یک قرن پس از وی، 10 شاعر به تقلید از او، به سرودن منظومه‌هایی مشابه پرداختند.
حملۀ حیدری از همان ابتدا مخاطبان بسیاری در ایران و هند پیدا کرد و خیلی زود، سنتی با عنوان «حمله خوانی» را در میان مراسم عزاداری شیعیان هند، شکل داد. این سنت با توجه به قالب (مثنوی) و موضوعِ آن (زندگی امام علی <ع>)، چیزی شبیه نقالی و روضه‌خوانی بوده‌است (طالبیان، 1/ 20-21، 44؛ آقابزرگ، 7/ 91-92). تقریباً نیمی از سرایندگان «حملۀ حیدری» در هند می‌زیستند و نیمی از دست‌نویسهای موجودِ حملۀ حیدری در کتابخانه‌های شبه قاره نگهداری می‌شود (منزوی، خطی مشترک، 8/ 1005، خطی، 4/ 2775-2776). بیشترین ترجمه‌های این‌گونه آثار به زبانهای مختلف آن دیار مانند سندی، پشتو، بنگالی، گجراتی و اردو بوده است (کاشفی، 32) و نخستین چاپ آن در بمبئی (1309 ق/ 1891 م) صورت گرفته، و سپس در شهرهایی مانند آگره، مرادآباد، لکهنو، لاهور و ... ادامه پیدا کرده است (همانجا؛ مشار، 2/ 1822؛ نوشاهی، 1/ 875). اینک شاعرانی که مثنویهایی با عنوان حملۀ حیدری سروده‌اند:
1. باذل مشهدی (د 1123 ق/ 1711 م؛ ه م)
میرزا محمد رفیع، ادیب و شاعر پارسی‌سرای هند است که نسب او را به صاحب دیوان خواجه شمس‌الدین محمد جوینی رسانده‌اند (آزاد، 2/ 141؛ افتخار، 38؛ هاشم‌پور، 529). وی در شاه‌جهان‌آباد (دهلی) به دنیا آمد (آزاد، همانجا؛ گوپاموی، 111) ابراهیم خلیل خان بر آن است که باذل و برادرش محمدطاهر که بعدها به (وزیرخان) معروف شد، در عهد سلطنت شاه جهان گورکانی (سل 1037- 1068 ق/ 1628-1657 م) از مشهد به هندوستان رفتند و به مشاغل دولتی گماشته شدند (ص 21). باذل پس از چندی از جانب شاهزاده معزالدین به حکومت کوالیار رسید و پس از مرگِ او، از آن شغل دست برداشت و به دهلی بازگشت و در آنجا به سال 1123 یا 1124 ق/ 1711 یا 1712 م درگذشت (صفا، همان، 380).
مآخذ عمدۀ حملۀ حیدری، سرودۀ باذل، کتاب معارج النبوة و مدارج الفتوة نوشتۀ معین‌الدین محمد فراهی، معروف به ملامسکین یا معین مسکین (د 954 ق/ 1547 م) است (همو، تاریخ ... ، 5/ 590؛ بهزادی، 130؛ فرزام، 502). به درستی روشن نیست که سرودن این منظومه، چه زمانی آغاز شده، و در چه زمان به انجام رسیده است، اما برخی معتقدند که این مثنوی در 1119 ق/ 1707 م پایان یافته، و باذل 50 سال از عمر خود را صرف سرودن آن کرده است (اته، 60؛ اشپرنگر، 368؛ نیز قس: کاشفی، 29). از آنجا که وی پس از مرگ اورنگ‌زیب (1068 ق/ 1658 م) معزول و منزوی شد، این نظر پذیرفتنی می‌نماید (صفا، همان، 5/ 591-592).
دربارۀ شمار ابیات باذل از ارقام اغراق‌آمیزی، حتى از 40 هزار بیت سخن گفته‌اند (طالبیان، 1/ 20؛ سرخوش، 11؛ اخلاص، 35؛ منزوی، فهرستواره، 3/ 1627)؛ اما شمار ابیات حملۀ حیدری موجود که به چاپ رسیده، حدود 24 هزار بیت است که با مرگ عثمان، خلیفۀ سوم، به پایان می‌رسد. باذل نام اثر خود را با توجه به یکی از القاب حضرت علی (ع) برگزیده است. او در سرودن حملۀ حیدری تحت تأثیر شاهنامۀ فردوسی، گرشاسب‌نامۀ اسدی طوسی و خمسۀ نظامی گنجوی است (صفا، همان، 5/ 592-593).
این منظومه با حمد خداوند و نعت پیامبر (ص) شروع شده، و در ادامه، حوادثی چون معراج و هجرت پیامبر (ص)، جنگهای بدر، احد، احزاب، فتح مکه، رویداد غدیر خم و ایام خلافت خلفای سه‌گانه به نظم آمده است (ص 3-93، 7، 19، 39، 59، جم ). در سراسر اثر تأثیر و حضور امام علی (ع) چشمگیر است (ص 227-237، 282، 292). منظومه با مرگ شاعر ناتمام می‌ماند.
حملۀ حیدری باذل چندین بار به زبانهای محلی شبه قاره مانند اردو و سندی ترجمه گشته، و برخی از آنها نیز چاپ شده است؛ مانند ترجمۀ اردویی از محمد نوروز حسن بلگرامی (د پس از 1252 ق/ 1836 م) و ترجمۀ سندی آن از میرمحمد حسن علی حسن (د 1324 ق/ 1906 م) (منـزوی، همـان، 3/ 1628؛ نیز نک : راهی، 151؛ بشیرحسین، 403).
2. ابوطالب فندرسکی (د 1127 ق/ 1718 م)
میرزا ابوطالب حسینی فندرسکی، از منشیان و نویسندگان پرکار و فاضل قرن 11 و 12 ق است. او از سادات فندرسک (دهستانی در شهرستان گرگان) بود و احتمالاً در اواسط قرن 11 ق در اصفهان زاده شد. از او با نسبت اصفهانی و استرابادی نیز یاد شده است. پدر ابوطالب جلال‌الدین میرزا بیگ، و پدربزرگش میرزا شرف‌الدین نام داشت (کاشفی، 55). وی از شاگردان علامه مجلسی، و با میرزا عبدالله افندی صاحب ریاض العلما معاصر بوده است و آن دو در یک حلقۀ درس به کسب علم مشغول بوده‌اند. وی تألیفات زیادی دارد (نک : صفا، حماسه‌سرایی، همانجا؛ منزوی، همان، 3/ 629؛ کاشفی، 56- 58). گفته‌اند وی کار سرودن منظومۀ خود را از آنجا آغاز کرد که باذل به پایان برده بود (صفا، همانجا). اما از آنجا که کتـاب به تصریح ابیات آغازین آن به شاه سلیمان (سل 1077-1105 ق) تقدیم شده، اثری مستقل به‌شمار می‌آید که پیش از باذل (د 1123 ق) سروده شده است (فندرسکی، 2-3؛ کاشفی، 58- 59).
3. جنون کشمیری (د 1134 ق/ 1721 م)
میرزا ارجمند آزاد جنون کشمیری، فرزند کوچک میرزا عبدالغنی بیک متخلص به «قبول»، از شاعران برجستۀ کشمیر در سدۀ 12 ق/ 18 م، و برادر کهتر میـرزا گرامی بود (ابراهیم، 3، 8؛ نیز نک : خوشگو، 3/ 148- 149). اجداد وی از بدخشان به هندوستان رفتند و در کشمیر مسکن گزیدند (خان، 56)، جنون کشمیری، اصل خود را از تهران دانسته و در آرزوی رهایی از کشمیر و بازگشت به ایران بوده است (منزوی، خطی مشترک، 8/ 1009-1010). جنون سخنوری را در مکتب پدرش فرا گرفت (علی حسن، 109). در ابتدا تخلص آزاد را برگزید، اما پس از سرودن منظومۀ حملۀ حیدری، تخلص خود را به جنون تغییر داد (گلچین، 316). وی به رموز سخن آشنا، طبعش رسا و خوش‌محاوره بود (ابراهیم، همانجا؛ خان، 59)، جنون با نواب علی‌اصغر خان محمد شاهی همنشین بود و یک مثنوی دربارۀ خوان و اطعمۀ او سرود (ابراهیم، همانجا). شاعر در سنین جوانی درگذشت (خان، همانجا).
استوری برخلاف نظر اکثر محققان سال درگذشت جنون را 1159 ق/ 1746 م ذکر کرده است (ص 843). جنون پس از سرودن دلگشانامه، در 1131 ق/ 1719 م، به ادامۀ سرودن حملۀ حیدری باذل ترغیب شد (گلچین، همانجا) و به کار سرودن پرداخت (نک : منزوی، خطی مشترک، 8/ 1010). از حملۀ حیدری سرودۀ جنون، نسخه‌های خطی بسیاری در کتابخانه‌ها نگهداری می‌شود (نک : همان، 8/ 1011، خطی، 4/ 2774)؛ به عنوان نمونه، نسخه‌ای از این اثر در کتابخانۀ ملی تبریز موجود است که با خلافت حضرت علی (ع) آغاز و با اعتراض خوارج نسبت به حکمیت پایان می‌یابد (سیدیونسی، 1/ 440). همچنین نسخۀ دیگری از این مثنوی، همراه حملۀ حیدری باذل با شمارۀ 584‘8 در کتابخانۀ آستان قدس نگهداری می‌شود که کاتب آن ابیات مثنوی را تا اواسط جنگ صفین کتابت کرده، و بقیۀ اوراق را سفید گذاشته است (گلچین، همانجا).
4. نجف
شخصی به نام نجف که مدتها در آرزوی به پایان رساندن حملۀ حیدری بود، در 1135 ق/ 1723 م تکمله‌ای را که ابوطالب فندرسکی، بر حملۀ حیدری باذل نوشته بود، به دست آورد و خود نیز ابیاتی سرود و به آن الحاق کرد (استوری، همانجا؛ منزوی، فهرستواره، 3/ 1630؛ صفا، حماسه‌سرایی، 380). نجف ابیات آغازین مثنوی ابوطالب را حذف می‌کند و به جای آن، سروده‌هایی از خود را به ابتدای داستان او پیوند می‌دهد (کاشفی، 63-64). این 3 بخش (کار باذل، فندرسکی و چند بیت از نجف) یکجا در هند و سپس ایران چاپ شده است (منزوی، همانجا).
5. راجی کرمانی (د 1261 ق/ 1845 م)
ملابمانعلی متخلص به راجی که او را زردشتی و مانوی نیز دانسته‌اند، پس از گرویدن به اسلام، منظومۀ حملۀ حیدری خود را در 30 هزار بیت سرود و آن را به ابراهیم خان ظهیرالدوله (د 1240 ق)، پسرعموی فتحعلی شاه و حاکم کرمان، تقدیم کرد (منزوی، همان، 3/ 1628- 1629؛ صفا، همان، 385؛ دیوان‌بیگی، 1/ 647؛ طالبیان، 1/ 21-22). راجی در 1220 ق/ 1805 م، به سرودن حملۀ حیدری پرداخت و کار او سالها به طول انجامید (همو، 1/ 18، 22).
حملۀ حیدری راجی کرمانی با مکالمۀ رسول خدا (ص) با فاطمه بنت اسد و تولد علی بن ابی طالب (ع) در بیت المقدس و بیان بعضی از حالات پیامبر اکرم (ص) و ازدواج او با خدیجه و بعثت به رسالت آغاز می‌شود، و سپس شاعر به ذکر برخی از احوال حضرت محمد (ص) و سرگذشت علی بن ابی‌طالب (ع) و جنگهای او و ... می‌پردازد (نک : سراسر اثر؛ صفا، همانجا). به نظر می‌رسد که این کتاب ناتمام مانده باشد، چون در اواسط داستان صفین بدون هیچ مؤخره و دعا و نیایشی ناگاه خاتمه یافته است (طالبیان، 1/ 22). حملۀ حیدری راجی در میان همۀ نمونه‌های مشابه خود، از شهرت و اعتبار ویژه‌ای برخوردار است (همو، 1/ 22-23)؛ چنان‌که صفا (همانجا)، آن را از لحاظ استحکام الفاظ و زیبایی ابیات بهتر از مثنوی باذل می‌داند.
سبک اثر راجی آمیخته‌ای از گونۀ غنایی و حماسی است. از نظر واژگانی (زبانی) حملۀ حیدری راجی همانند شاهنامه یکدست نیست و واژگان به کار رفته درشعر او اختلاطی از واژگان حماسی، غنایی و عرفانی است. حملۀ حیدری راجی نخستین بار در 1364 ق و در اولین سال حکومت ناصرالدین شاه به چاپ رسید (طالبیان، 1/ 22، 34). این کتـاب تا کنون چاپهای مختلفی داشته است (نک : کاشفی، 97؛ نوایی، 1/ 647).
علاوه بر شاعرانی که بدانها اشاره شد، کسان دیگری همچون پسند علی بلگرامی (د 1183 ق/ 1769 م)، محمد حسن فقیر (ز 1230 ق/ 1815 م)، عاشق هندی، کاتب پیشاوری افتخار العلماء (صبا)، و لطف الله قاجار منظومه‌های با عنوان حملۀ حیدری سروده‌اند.
مآخذ
آزاد بلگرامی، میرغلامعلی، مآثر الکرام (سرو آزاد)، لاهور، 1913 م؛ آقابزرگ، الذریعة؛ ابراهیم خلیل خان، علی، صحف ابراهیم، به کوشش حامد رضا بیدار، پتنه، 1978 م؛ اته، هرمان، تاریخ ادبیات فارسی، ترجمۀ صادق رضازاده شفق، تهران، 1356 ش؛ اخلاص، کشن چند، همیشه بهار، به کوشش وحید قریشی، کراچی، 1973 م؛ استوری، چ. ا. ، ادبیات فارسی، ترجمه به روسی، یو. ا. برگل، ترجمۀ یحیى آرین‌پور و دیگران، تحریر احمد منزوی، تهران، 1362 ش؛ افتخار، عبدالوهاب، تذکرۀ بی نظیر، الله آباد، 1940 م؛ باذل مشهدی، محمد رفیع، حملۀ حیدری، تهران، کتابفروشی و چاپخانۀ برادران علمی؛ بشیر حسین، محمد، «ترجمۀ منظوم آثار فارسی به اردو»، راهنمای کتاب، تهران، 1349 ش، شم 6 و 7؛ بهزادی اندوهجردی، حسین، «حملۀ حیدری یا بزرگ‌ترین حماسۀ مذهبی فارسی»، نامۀ آستان قدس، مشهد، 1349 ش، س 8، شم 4؛ خان، محمد مظفر، «عبدالغنی بیگ قبول»، هلال، کراچی، 1963 م/ 1342 ش، ج 10، شم 4؛ خوشگو، بندار بن داس، سفینۀ خوشگو، به کوشش محمد عطاء الرحمان کاکوی، پتنه، 1959 م؛ دیوان‌بیگی، احمد، حدیقة الشعرا، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، 1365 ش؛ راجی کرمانی، ملا بمانعلی، حملۀ حیدری، به کوشش یحیى طالبیان و محمود مدبری، کرمان، 1383 ش؛ راهی، اختر، ترجمه‌های متون فارسی به زبان پاکستانی، اسلام‌آباد، 1365 ش؛ سرخوش، محمد افضل، کلمات الشعراء، به کوشش صادق علی دلاوری، لاهور، 1942 م؛ سنایی، حدیقة الحقیقة، به کوشش محمدتقی مدرس رضوی، تهران، 1359 ش؛ سید یونسی، میرودود، فهرست کتابخانۀ ملی تبریز، تبریز، 1348 ش؛ سیف فرغانی، دیوان، به کوشش ذبیح الله صفا، تهران، 1341 ش؛ صفا، ذبیح الله، تاریخ ادبیات در ایران، تهران، 1378 ش؛ همو، حماسه ـ سرایی در ایران، تهران، 1363 ش؛ طالبیان، یحیى و محمود مدبری، مقدمه بر حملۀ حیدری (نک : هم ، راجی کرمانی)؛ علی حسن خان، صبح گلشن، به کوشش محمد عبدالمجید خان، کلکته، 1295 ق؛ فرزام، حمید، نکته‌ها و نقدها، با مقدمۀ مهدی محقق، تهران، 1380 ش؛ فندرسکی، ابوطالب، حملۀ حیدری، نسخۀ خطی کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی، شم 998‘ 7؛ کاشفی خوانساری، علی، حمله سرایی و حمله‌خوانی، تهران، 1385 ش؛ کسایی مروزی، «سوگنامۀ کربلا»، کسایی مروزی، زندگی، اندیشه و شعر او، به کوشش محمد امین ریاحی، تهران، 1367 ش؛ گلچین معانی، احمد، فهرست کتب خطی کتابخانۀ آستان قدس، مشهد، 1346 ش؛ گوپاموی، محمد قدرت الله، نتایج الافکار، به کوشش اردشیر خاضع، بمبئی، 1336 ش؛ مشار، خانبابا، فهرست کتابهای چاپی فارسی، تهران، 1321 ش؛ منزوی، خطی؛ همو، خطی مشترک؛ همو، فهرستواره؛ نوایی، عبدالحسین، تعلیقات بر حدیقة الشعراء (نک : هم ، دیوان‌بیگی)؛ نوشاهی، عارف، فهرست کتابهای فارسی چاپ سنگی و کمیاب کتابخانۀ گنج بخش، اسلام‌آباد، 1986 م/ 1365 ش؛ هاشم‌پور سبحانی، توفیق، نگاهی به تاریخ ادبیات فارسی در هند، تهران، 1377 ش؛ نیز:
Sprenger, A., A Catalogue of the Arabic, Persian and Hindustany Manuscripts of the Libraries of the King of Oudh, Calcutta, 1854.
مرتضى طاهری